„Co czwarty uczeń szkoły średniej w Warszawie uważa, że powstanie w getcie zakończyło się militarnym zwycięstwem bojowców – wynika z badania instytutu Homo Homini. Równocześnie blisko połowa nie chciałaby mieć Żydów w swoim otoczeniu”(1).
Takie słowa wywołują w czytelniku zainteresowanie, zdziwienie, zaskoczenie, a może nawet przerażenie. Nie sposób przejść obojętnie obok tak sformułowanego wniosku. Zagłębiając się dalej w artykuł, z którego pochodzi powyższy cytat, okazuje się, że emocje rosną. Świadczy o tym chociażby szeroka dyskusja w mediach na ten temat(2). Jednak w żadnym miejscu, a szczególnie w artykule Tomasza Urzykowskiego „Uczniowie: »Nie chcemy mieć Żydów w swoim otoczeniu«”, który opublikowano w ,,Gazecie Wyborczej”, nikt nie przyjrzał się szczegółowo ani narzędziom, ani metodologii jaką wykorzystał instytut Homo Homini, mimo że pełny raport z badania jest dostępny w internecie(3). Nie przeszkodziło to jednak dziennikarzom w wyciąganiu czasami zbyt daleko idących wniosków.
Badanie, o którym mowa, zrealizowano w marcu i kwietniu 2013 w Warszawie, na próbie dwustopniowej, warstwowo-losowej. Operatem do losowania była baza teleadresowa szkół ponadgimnazjalnych, będąca powszechnie uznanym spisem zawierającym niezbędne punkty adresowe i spełniające następujące metodologicznie warunki aktualności, kompletności, wyłączności i dostępności. Wielkość próby wyniosła N=1250, a badani to uczniowie liceów i techników warszawskich. Badanie zrealizowano metodą standaryzowanych wywiadów kwestionariuszowych (4). Tomasz Urzykowski w swoim artykule nie podał tych podstawowych informacji metodologicznych (dowiadujemy się z niego tylko, że „Instytut Homo Homini, który przeprowadził badanie, zaprosił do udziału wszystkie szkoły średnie w Warszawie. Na około 100 zaproszenie przyjęło 20. W marcu ankiety wypełniło 1250 uczniów, głównie w wieku 17–18 lat. Odbywało się to na lekcjach informatyki. Kwestionariusze wypełniane były w komputerach”). To nie jest jednak główny zarzut. Autor przede wszystkim nie podał dokładnych sformułowań pytań, co akurat w tym przypadku okazało się być dość kluczowe. Dlaczego?
Na początku artykułu dowiadujemy się, że „co czwarty uczeń szkoły średniej w Warszawie uważa, że powstanie w getcie zakończyło się militarnym zwycięstwem bojowców”, co po zestawieniu z pytaniem zadanym w ankiecie niesie pewne zastrzeżenia. Pytanie brzmiało: „Niektóre powstania w historii Polski zakończyły się zwycięstwem – a inne klęską. Zaznacz poniżej te z nich, w których Twoim zdaniem powstańcy zwyciężyli okupantów/zaborców”(5). Pytanie postawione w ankiecie jest dość szerokie i może być rozumiane w różny sposób – nie tylko tak jak uczynił to autor artykułu (czyli jako zwycięstwo militarne), lecz także można je odebrać jako poczucie zwycięstwa (zwycięstwo moralne). Zlekceważenie tego aspektu i jednoznaczne wyciągnięcie wniosku, zmienia sens wyników oraz wskazuje na niewiedzę uczniów, a to stawia ich w bardzo negatywnym świetle, ale nie jest to w tym przypadku słuszne.
Dużo wątpliwości budzi też interpretacja pytania „Kto bardziej ucierpiał w czasie II Wojny Światowej?”. W artykule tak zadane pytanie zinterpretowano w następujący sposób: „Niedoinformowanie młodych ludzi dało o sobie znać przy pytaniach o eksterminację ludności żydowskiej w czasie II wojny światowej. Niemal połowa badanych (44 proc.) stwierdziła, że Polacy i Żydzi ucierpieli wtedy w tym samym stopniu, 27,9 proc. uznało większą ofiarę Żydów, a 24,7 proc. – Polaków. – Ten wynik może dziwić, zważywszy, że w czasie wojny zginęło 90 proc. populacji Żydów i 10 proc. populacji Polaków – ocenia dr Michał Bilewicz z Centrum Badań nad Uprzedzeniami Uniwersytetu Warszawskiego”. Po pierwsze, pytanie wcale nie dotyczyło eksterminacji ludności żydowskiej, a tego, kto według respondentów najbardziej ucierpiał podczas II wojny światowej. Z pytania nie można zrozumieć, że chodzi o realną wiedzę respondentów. Tak poruszona kwestia może również dotyczyć odczuć badanych, którzy mimo zakorzenienia w swojej tradycji narodowej i osadzenia w kulturze, wskazali takie same straty zarówno polskie, jak i żydowskie. Na postawie tak zadanego pytania nie można więc twierdzić, że młodzież jest niedoinformowana, ponieważ nie wiadomo, czy respondenci odebrali to pytanie jako pytanie o wiedzę/fakty/liczby, czy odczucia.
Na koniec jeszcze drobna uwaga, z której warto zdać sobie sprawę. Zanim w ogóle zacznie się interpretować wyniki badań zrealizowane w szkole przy udziale młodych ludzi, warto mieć gdzieś z tyłu głowy myśl, że uczniowie często robią sobie żarty z ankiet, które dostają do wypełnienia, i jakaś część odpowiedzi była zapewne udzielona ,,dla śmiechu”.
Bardzo łatwo jest wpaść w pułapkę nieprecyzyjnej interpretacji wyników badań, szczególnie, gdy chodzi o krytykę jakiejś grupy – w tym przypadku młodych ludzi. Wykorzystując wyniki badania w artykule, i głosząc dość moce tezy warto dokładnie przeanalizować każdy aspekt metodologiczny i zwracać szczególną uwagę na tak często pomijaną w artykułach prasowych kwestię sformułowania pytania. Warto jest je podawać przy prezentacji wyników badań w artykułach prasowych, bo to „upewni czytelnika, że nie jest on poddawany manipulacji przy interpretacji wyników i pozwoli uniknąć nieporozumień, gdy autor artykułu z wyników badania wysnuwa wnioski dość pochopne lub przedstawia subiektywne interpretacje i niepewne wnioski, jako coś, co bezpośrednio wynika z badania”(6).
(1) Tomasz Urzykowski, „Uczniowie: »Nie chcemy mieć Żydów w swoim otoczeniu«” [w:] http://wyborcza.pl/1,75478,13745358,Uczniowie___Nie_chcemy_miec_Zydow_w_swoim_otoczeniu_.html#ixzz2Rkbll68c (15.04.2013).
(2) „Warszawscy licealiści: 60 proc. nie chce spotykać się z Żydem” ([w:] http://tvnwarszawa.tvn24.pl/informacje,news,warszawscy-licealisci-60-proc-br-nie-chce-spotykac-sie-z-zydem,83712.html#!prettyPhoto); „2/3 warszawskich licealistów nie chce umawiać się z Żydem. A powstanie warszawskie było wygrane” ([w:] http://natemat.pl/58049,2-3-warszawskich-licealistow-nie-chce-umawiac-sie-z-zydem-a-powstanie-warszawskie-bylo-wygrane); „Dlaczego młoda Warszawa brzydzi się Żydami? Piotr Kadlčik: To szokujące, zawiodła szkoła” ([w:] http://natemat.pl/58139,dlaczego-mloda-warszawa-brzydzi-sie-zydami-piotr-kadl-ik-to-szokujace-zawiodla-szkola).
(3) Homo Homini, „Badanie uczniów liceów i techników warszawskich” [w:] http://homohomini.com.pl/raportgz.pdf.
(4) Informacje i wyjaśnienia metodologiczne na stronie http://nastrazysondazy.uw.edu.pl/metodologia/
(5) Homo Homini, „Badanie uczniów liceów i techników warszawskich” [w:] http://homohomini.com.pl/raportgz.pdf.
(6) Na straży sondaży, Zasady prezentowania wyników sondaży w prasie [w:] http://nastrazysondazy.uw.edu.pl/metodologia/zasady-prezentowania-wynikow-sondazy-w-prasie/.