Co znaczy „nie wiem”?

Czy dostarczają nam jakiejś informacji odpowiedzi beztreściowe typu: „nie wiem”, „nie mam zdania”, „trudno powiedzieć”?[1] Czy „nie wiem” zawsze oznacza to samo? Warto zastanowić się nad znaczeniem tych odpowiedzi dla całego badania, czy niosą ze sobą konkretną informację na temat badanej społeczności. Jeśli w kwestionariuszu możliwe było udzielenie odpowiedzi beztreściowej, koniecznie powinna się ona pojawić także w raporcie, graficznej prezentacji wyników lub artykule prasowym.

Podczas przyglądania się dwóm opublikowanym przez „Przegląd” sondażom CBOS-u ze stycznia 2013 roku[2], warto zwrócić uwagę na różnice w odpowiedziach beztreściowych. Barometr opublikowany 21 stycznia przedstawia odpowiedzi na pytania o prawa w Polsce, natomiast Barometr z 4 lutego opinie na temat pracy respondentów. W omawianym kontekście rzuca się w oczy odsetek odpowiedzi „trudno powiedzieć” (22%) w pytaniu o prawo w Polsce. Dlaczego prawie ¼ respondentów nie ma zdania na ten temat? Dlaczego w innych pytaniach odsetek ten jest znacznie mniejszy?

„Trudno powiedzieć” może oznaczać wiele. Wydaje się, że takiej odpowiedzi powinny udzielać osoby nie mające zdania na pewien temat. Oczywiście w wielu wypadkach na pewno tak właśnie jest. Zacząć należy jednak od stwierdzenia oczywistego faktu – respondenci powinni być w stanie odpowiedzieć na zadane im pytania, czyli rozumieć ich treść oraz dostępne odpowiedzi. Zdarza się, że nie rozumie się skomplikowanych zagadnień odczytanych przez ankietera, bądź powodują one znużenie i chęć jak najszybszego zakończenia wywiadu[3]. Niemniej jednak odpowiedzi beztreściowe mają o wiele bardziej doniosłe znaczenie, niż może się nam z pozoru wydawać.

Badacze społeczni wskazują na pewne zależności w udzielaniu tego rodzaju odpowiedzi, skupiają uwagę na takich czynnikach jak wykształcenie, płeć, niezdecydowanie, niechęć, środowisko, a więc otoczenie, w którym przeprowadzono wywiad. Okazuje się, że mimo zdecydowanych przekonań respondenta (nie muszą być koniecznie mocno skonsolidowane) zdarza się mu udzielać odpowiedzi typu „nie wiem”. Gdy odpowiadająca osoba ma ambiwalentne odczucia w stosunku do zadanego pytania, czuje niechęć dzielenia się osobistymi opiniami, wstyd, nieśmiałość lub może obawiać się ewentualnych sankcji, to istnieje duże ryzyko udzielenia odpowiedzi beztreściowej.[4] „Trudno powiedzieć” może pojawić się także, gdy respondenci mają niższe wykształcenie lub pytanie pojawia się pod koniec ankiety. Badacze uznają teorię satysfakcji: respondenci udzielają łatwiejszych odpowiedzi – bardziej dla nich satysfakcjonujących – niż odpowiedzi najlepszych i najcelniejszych, które mogą wymagać pewnego skupienia i zastanowienia nad poglądami[5].

Jednak w analizowanym wypadku najlepszym wyjaśnieniem wydaje się zwrócenie uwagi na znajomość tematu oraz jego bliskość respondentowi. Im bliższe jest pytanie (a tym samym konkretniejsza postawa na dany temat), tym większe prawdopodobieństwo, że respondent nie udzieli odpowiedzi „trudno powiedzieć” lub podobnych[6]. Z badań wynika, że pytania dotyczące oceny sytuacji w kraju zazwyczaj generują najwięcej odpowiedzi beztreściowych i tak jest również w tym konkretnym przypadku. Ocena prawa w Polsce wydaje się być dość trudna z punktu widzenia przeciętnego Polaka, który nie ma z nim codziennej styczności. Oczywiście można domniemywać, że wielu respondentów, udzielających innych odpowiedzi, tak samo nie posiada pełnej wiedzy na ten temat i wyraża swoją opinię na podstawie powszednich doświadczeń. Jednak sytuacja wywiadu dla dużej liczby ludzi może wydawać się o wiele poważniejsza niż ich codzienne rozmowy, stąd tak niemały odsetek odpowiedzi „trudno powiedzieć”. Widać to doskonale w porównaniu z Barometrem z 4 lutego, gdzie zbierano opinie Polaków o pracy. Ponieważ praca jest dla nas czymś naturalnym, bo większość z nas wykonuje ją codziennie, mamy klarowną opinię na jej temat – odsetek odpowiedzi beztreściowych w tym wypadku wahał się w granicach 1%.

Zatem „nie wiem” nie jest tylko skutkiem braku zdania na temat zadany w pytaniu. Odpowiedzi beztreściowe mają głębokie implikacje społeczne, których można się dopatrywać i analizować je na wielu płaszczyznach. Mimo to wysoki procent tych odpowiedzi w przedstawianym sondażu zawsze powinien być sygnałem alarmującym.