Metodologia badań sondażowych wyróżnia dwa podstawowe rodzaje prób: próby reprezentatywne i próby niereprezentatywne:
Próby reprezentatywne – ich wyniki można uogólnić na całą populację, z której zostały pobrane. Ich przykładem jest większość prób dobieranych do badań sondażowych, prowadzonych przez ośrodki badawcze. Na podstawie wnioskowania statystycznego z prób reprezentatywnych można uogólniać wyniki uzyskane z próby na całą populację – np. wyniki uzyskane w próbie reprezentatywnej mieszkańców Polski można uogólnić na wszystkich mieszkańców Polski.
Inaczej jest w przypadku prób niereprezentatywnych. Przykładem prób niereprezentatywnych są w szczególności sondy internetowe, sondy uliczne, czy głosowania w trakcie trwania programów telewizyjnych. W ich przypadku oczywiste jest, że wyniki nie odzwierciedlają poglądów Polaków, lecz najwyżej użytkowników pewnej strony, osób spacerujących daną ulicą lub widzów pewnego programu.
Wyróżnia się dwa rodzaje prób reprezentatywnych:
1) Próba reprezentatywna proceduralnie (losowa) to taka, do której dobrano respondentów z wykorzystaniem jednego z losowych schematów doboru próby, a prawdopodobieństwo wylosowania każdej jednostki z populacji było znane. Przykładem niech będzie próba do której dobiera się w sposób prosty losowy niezależny (zobacz: schemat doboru próby) 1000 osób z populacji. Procedura taka opiera się na stworzeniu odpowiedniej listy jednostek należących do badanej populacji (np. lista numerów PESEL) i wylosowanie odpowiedniej liczby jednostek do badania. Próby spełniające postulat reprezentatywności proceduralnej czyli próby losowe są najlepszymi próbami do prowadzenia badań. Są jednak trudne w realizacji ze względu na konieczność posiadania pełnej listy jednostek należących do badanej populacji (wyjątkiem jest tutaj próba systematyczna) i z uwagi na wysokie koszty dotarcia do jednostek znajdujących się w rozmaitych częściach kraju.
Jednak korzyści ze stosowania prób reprezentatywnych proceduralnie (lub inaczej losowych) są ogromne. Przede wszystkim, jak dowodzi rachunek prawdopodobieństwa, próba reprezentatywna proceduralnie ma skład zbliżony do składu populacji ze względu na dowolne cechy. Ponadto, jeżeli próba jest losowa, to możliwe jest oszacowanie rozmiaru błędu statystycznego (zobacz: błąd statystyczny).
2) Próba reprezentatywna przedmiotowo (kwotowa) to taka której skład odpowiada składowi populacji ze względu na wybrane przez badacza zmienne (lub inaczej mówiąc cechy respondentów). Przykładem niech będzie próba do której dobiera się 50% kobiet i 50% mężczyzn, gdyż w populacji, z której została ona pobrana, było 50% kobiet i 50% mężczyzn. Próby spełniające postulat reprezentatywności przedmiotowej zwykło się nazywać próbami kwotowymi. Właśnie tym pojęciem posługują się autorzy artykułów i pracownicy agencji badawczych.
Reprezentatywność przedmiotowa zakłada, że poza zmiennymi na podstawie których badacz dobierał respondentów do badania, nie ma żadnych innych istotnych zmiennych mogących wpływać na wyniki uzyskane w próbie. Przykładem może być chęć zbadania preferencji wyborczych Polaków. Badacz stwierdza, że preferencje partyjne zależą od płci respondenta. W związku z tym dobiera do próby 50% kobiet i 50% mężczyzn. Jeśli zdarzy się jednak, że badacz pominie jakąś ważną zmienną, która może wpływać na preferencje partyjne – np. wykształcenie lub wielkość miejscowości zamieszkania, to wyniki w próbie reprezentatywnej tylko ze względu na płeć mogą się okazać odmienne od rzeczywistych preferencji partyjnych Polaków.
Problemem przy próbach kwotowych jest to, że ankieter dostaje tylko profil osoby, którą ma zbadać (np. kobieta ze średnim wykształceniem zamieszkująca na wsi), a konkretną osobę wybiera sam spośród przechodniów czy pukając do drzwi przypadkowych domów. Oczywiste jest, że ankieter rekrutując respondentów na ulicy, oprócz tego, że wyłącznie będzie badał osoby przechodzące konkretną ulicą, to ponadto będzie chętniej zaczepiał osoby wyglądające przyjaźnie. Uśmiechnięte osoby przechodzące np. ulicą Nowy Świat na pewno nie są próbą reprezentatywną mieszkańców Polski. Podobne zastrzeżenia można sformułować dla innych procedur dobierania respondentów do prób kwotowych, takich jak dzwonienie pod numery telefonów losowo wygenerowane przez komputer lub pukanie do przypadkowych posesji. Kontrola czy wśród 1000 zbadanych osób odpowiednią liczbę stanowią kobiety z wyższym wykształceniem mieszkające w miastach mających powyżej 500 tys. mieszkańców niewiele pomoże.
Próby kwotowe najczęściej dobiera się w taki sposób, aby liczebności w próbie odpowiadały strukturze badanej zbiorowości pod względem płci, wykształcenia i wielkości miejscowości zamieszkania. Często brany pod uwagę jest również wiek respondenta. Warto zwrócić uwagę, że nawet jeżeli posługujemy się czterema zmiennymi (czy dowolną większą liczbą zmiennych) nie uzyskujemy przez to gwarancji, że rozkład odpowiedzi na interesujące nas pytania uzyskany w próbie będzie zbliżony do populacyjnego. Należy bowiem sądzić, że np. o poglądach politycznych decyduje nie tylko płeć, wiek, wielkość miejscowości zamieszkania i wykształcenie, ale bardzo wiele innych czynników, takich jak osobiste doświadczenia, poglądy rodziców i znajomych, przekonania ideologiczne i inne. A skoro nic nie gwarantuje, że w próbie kwotowej zmienne te będą posiadały rozkład zbliżony do populacyjnego, to również np. preferencje wyborcze uzyskane w badaniu kwotowym przeprowadzonym nawet bardzo starannie mogą dalece odbiegać od populacyjnych.
Podsumowanie
Pod względem dokładności uzyskiwanych wyników próba losowa jest pod każdym względem lepsza od próby kwotowej, dlatego na ile to możliwe, należy dobierać próby w sposób losowy. Do wyników uzyskanych w badaniu kwotowym należy podchodzić zatem z dystansem.
*Próba losowo-kwotowa
Czasami mówi się również o próbie losowo-kwotowej. Próba tego rodzaju ma na celu połączenie zalet obu rodzajów doboru respondentów. Jej realizacja polega na tym, że w pierwszej kolejności losuje się np 100 gmin w Polsce, później zaś wysyła się do nich ankieterów mających wykonać po 10 wywiadów z osobami o określonych profilach. Można powiedzieć, że jest to próba na I etapie losowa, zaś na drugim kwotowa (zobacz: schemat doboru próby). Dzięki tak zmodyfikowanej procedurze, uzyskuje się pewność że próba odpowiada geograficznemu zróżnicowaniu badanej populacji. Do tego, zmusza się ankieterów do udania się w teren, zamiast przeprowadzenia badania na znajomych, rodzinie, sąsiadach, czy już zaprzyjaźnionych respondentach, co niestety jest częstym nadużyciem ze strony ankieterów w czasie zwykłych badań kwotowych.
Procedura ta jest znacząco lepsza niż zwykłej próba kwotowa, w której próba Polaków często składa się wyłącznie z mieszkańców Warszawy, kilku innych miast i paru okolicznych wsi. Losowanie gmin jest znaczącym ulepszeniem procedury. W dodatku unika się największego problemu związanego z próbą losową, czyli konieczności posiadania kompletnej listy jednostek należących do populacji (operatu). Jednak technicznie próba taka wciąż jest kwotowa, gdyż ostatecznie respondenci nie są losowani z listy, lecz dobierani przez ankietera, a zatem nie można oszacować rozmiaru błędu statystycznego, a uzyskiwane w próbie wyniki pozostają skrzywione (obciążone).