Choć już w XIX wieku prowadzone były tzw. słomiane sondaże, za początek nowoczesnych badań opinii publicznej uznaje się lata 30. XX wieku, kiedy to w USA powstał Amerykański Instytut Opinii Pulicznej, który przekształcił się w Instytut Gallupa. W 1936 roku słomiany sondaż przeprowadzony na 2 milionach amerykanów przez popularny magazyn informacyjny „Literary Digest” znacznie gorzej przewidział wyniki wyborów prezydenckich, niż sondaż zorganizowany przez Gallupa, Ropera i Crosleya na znacznie mniejszej próbie. Udało się to dzięki zastosowaniu próby reprezentatywnej. Działalność popularyzatorska Gallupa doprowadziła do upowszechnienia się reprezentatywnych badań sondażowych. Rozwój badań został zahamowany przez wybuch II wojny światowej, jednak po jej zakończeniu zaczęły pojawiać się instytuty badawcze w zachodniej Europie. W Polsce po wojnie pojawiła się socjologia uniwersytecka, nie była ona jednak związana z badaniami opinii publicznej. Została szybko uznana za naukę burżuazyjną i na przełomie lat 40. i 50. została rozwiązana. Pierwsze pokolenie socjologów powojennych zdążyło ukończyć studia (wśród nich był między innymi Stefan Nowak). Likwidacja nie była jednak całkowita i radykalna. Pomimo zamknięcia instytutów, pracownikami uniwersytetu pozostali przedwojenni profesorowie socjologii jak np. Stanisław Ossowski – nie mógł on jednak kontaktować się z młodzieżą. W połowie lat 50., po przełomie październikowym socjologia wróciła na Uniwersytet Warszawski i do Polskiej Akademii Nauk. Stanisław Ossowski rozpoczął wykłady, a w jego kręgu pojawiła się grupa osób chcąca zajmować się socjologią empiryczną. Drugim źródłem badań opinii społecznej w Polsce był Klub Krzywego Koła, w którym istniała sekcja „Diagnostyki Społecznej”. Z tych dwóch grup wyłoniła się inicjatywa powołania Ośrodka Badań Opinii Publicznej. Został on powołany w 58. roku przy Polskim Radiu i funkcjonował początkowo przy Biurze Listów Polskiego Radia. Listy pisane do radia służyły badaniu opinii – była to furtka wyrażania opinii. Słuchacze wyrażali różne skargi, których przychodziło do radia kilkadziesiąt tysięcy. Było to ważne źródło informacji o społeczeństwie. Badacze działali najpierw w ramach Biura Listów, ale 1 stycznia 1959 roku, pismem przewodniczącego ds. radia Włodzimierza Sokorskiego powołano Ośrodek Badania Opinii Publicznej. Jego pierwszą szefową była Anna Pawełczyńska wywodząca się z kręgów Stanisława Ossowskiego. Biuro Listów stało się dość przypadkowym inkubatorem OBOP, który był pierwszym i przez dłuższy czas (10 lat) jedynym instytutem po tej stronie żelaznej kurtyny. Później w latach ’80 OBOP funkcjonował dalej w strukturze radia i TV. Atmosfera wokół badań na początku funkcjonowania OBOP była dobra. Badania były realizowane nieodpłatnie przez ankieterów społecznych, którzy odpowiedzieli na ogłoszony przez radio apel. Odzew był bardzo duży – zgłosiło się kilka tysięcy ochotników, spośród których wybrano 2 tysiące. OBOP z założenia miał służyć władzy informacją, co naprawdę myśli społeczeństwo. Ludzie chętnie angażowali się w badania, gdyż chcieli pomóc w naprawianiu kraju. Aż do połowy lat 70. ankieterami OBOP byli wolontariusze społeczni. Podobnie zaczynał Francuski Instytut Badania Opinii Publicznej, w którym na stypendium naukowym była Anna Pawełczyńska. W Polsce jednak przeprowadzanie ankiet przez wolontariuszy trwało wyjątkowo długo. Od ankieterów-wolontariuszy nie można było wymagać pełnej dyspozycyjności. W związku z tym stosowano tylko próby kwotowe. W latach 70. wraz z ankieterami profesjonalnymi pojawiły się próby losowe. Realizowanych było 10-12 badań rocznie. W latach 70. zawodowi ankieterzy przez pierwsze lata pracowali równolegle z ankieterami społecznymi. Wprowadzono badania dzienniczkowe na próbie losowej. Respondenci mieli spisywać co oglądają i czego słuchają. Dodatkowo odbierając dzienniczki ankieterzy przeprowadzali krótkie ankiety na tematy bieżące, które mogły interesować władzę. Wykształcił się specjalny sposób upowszechniania badań. Raporty z badań były zwolnione z kontroli cenzury, bo były drukowane poniżej 100 egzemplarzy. W latach 70. stworzono nową formę komunikatów, raporty z sondaży wydawano w formie czterech stron formatu A5 zawierających podstawowe wyniki z przeprowadzonego badania i rozprowadzano wśród władz PZPR. W 1963 roku OBOP został skrytykowany przez pierwszego sekretarza w referacie wprowadzający na plenum jako przykład „zatracenia ideologicznej pryncypialności i politycznej czujności”. Wkrótce, nie podając przyczyny, zmieniono kierownictwo i organizację OBOP. Mogło to mieć związek z zatrudnieniem w OBOP Andrzeja Mencwla, który prowadził na zachodzie badania między innymi z Paulem Lazarsfeldem. W 1964 roku OBOP połączono z Instytutem Studiów Politycznych. Z OBOP odeszła dyrekcja z Sicińskim i Anną Pawełczyńską. OBOP był atakowany także przez Adama Schaffa na łamach Polityki, który potępił „ankietomanię”, zwracając uwagę, że „większość arytmetyczna nie jest zawsze większością polityczną”. Walki z OBOP trwały do końca lat 70. Z nastaniem Ery Gierka przyszedł kolejny dyrektor, który zaoferował, że będzie dawał barometr opinii społecznej. Badania były prowadzone również przez Instytut Podstawowych Problemów Marksizmu-Leninizmu wśród wielkoprzemysłowej klasy robotniczej uważanej przez władzę za awangardę społeczeństwa. Instytut został rozwiązany, gdyż według ich badań poparcie dla stanu wojennego było tak niskie, że władza uznała instytut za nierzetelny. Prof. Sułek wskazywał, że deklarowanym celem prowadzenia badań sondażowych w PRL były konsultacje ze społeczeństwem i wczesne ostrzeganie przed kryzysami. W rzeczywistości pełniły one głównie rolę propagandową. Tworzyły obraz popierającej władzę większości. W roku 1981 nie spełniły roli wczesnego ostrzegania, choć przed wydarzeniami sierpniowymi powstał komunikat z którego wynikało, że ludzie raptownie zaczęli uważać, że sytuacja ekonomiczna się pogorszy. Kierownictwo jednak tego nie zauważyło. Już lata 60. wskazywała, że władza wcale nie chce korzystać z informacji, które OBOP jej dostarcza. Badania były cały czas kwestią drażliwą, bo stosowanie metod statystycznych nie pasowało do ideologii. Badaczom zarzucano „kretynizm matematyczny”. W roku 1982 powstał drugi ośrodek badawczy – Centrum Badania Opinii Społecznej. Inicjatywa powołania go wyszła z kręgu Mieczysława Rakowskiego i Jerzego Urbana. Robił on bezpośrednio dla rządu różne badania – również masowe badania ankietowe, audytoryjne, analizę prasy. Istotną różnicą między tymi dwoma instytutami było to, że CBOS został odgórnie powołany, natomiast OBOP był inicjatywą oddolną. Być może jego powołanie było związane ze zrozumieniem przez władzę, że z sondaży można się czegoś istotnego dowiedzieć. W latach ’80 NSZZ „Solidarność” prowadziła niezależne sondaże. Prowadzone były również badania akademickie. Jednym z nich było badanie „Polacy ‘80” przeprowadzone przez IFiS PAN.
Tekst powstał na podstawie wykładów dr Marka Stycznia, Sławomira Nowotnego i Michała Strzeszewskiego oraz książki „Instytucjonalizacja socjologii w Polsce w latach 1970-2000” napisanej przez Ninę Kraśko.